Hormon Replasman Tedavisi (HRT): Kimler İçin Uygun, Hangi Hormonlar Kullanılır?

Özet

Hormon replasman tedavisi (HRT), vücutta eksik veya yetersiz üretilen hormonları dışarıdan takviye ederek hormon dengesini sağlamayı amaçlayan bir tedavi yöntemidir. Özellikle menopoz döneminde kadınlarda azalan östrojen ve progesteron hormonlarının yerine konmasını sağlar; ayrıca genç yaşta hormonal bozukluk yaşayan bireylerde eksik hormonların telafi edilmesi için kullanılır. HRT, menopozdaki sıcak basması, gece terlemesi, vajinal kuruluk gibi rahatsız edici semptomları hafifletebilir, kemik erimesi riskini azaltabilir ve yaşam kalitesini yükseltebilir. Ancak herkes için uygun değildir – tedavi kararı kişinin sağlık durumu, yaşı ve risk faktörleri göz önünde bulundurularak doktor tarafından verilir ve tedavi süresince düzenli doktor takibi önem taşır.

Hormon replasman tedavisi nedir?

Halk arasında hormon tedavisi veya hormon yerine koyma tedavisi olarak da bilinen hormon replasman tedavisi, vücudun üretemediği veya eksik ürettiği hormonları ilaçlar yoluyla yerine koyma işlemidir. Bu tedavinin temel amacı, hormon eksikliği nedeniyle ortaya çıkan sağlık sorunlarını gidermek ve vücudun normal işlevlerini desteklemektir. HRT kavramı en sık menopoz bağlamında duyulsa da aslında farklı hormon eksikliklerini kapsar. Örneğin, menopoz sonrası dönemde östrojen desteği bir hormon replasman tedavisidir; benzer şekilde tiroit bezinin az çalışmasında günlük tiroit hormonu (levotiroksin) kullanımı veya şeker hastalığında insülin enjeksiyonu da bir tür hormon yerine koyma tedavisi olarak düşünülebilir.

Hormon replasman tedavisi, eksik olan hormonun dışarıdan verilmesi prensibine dayanır. Bu sayede vücutta hormon eksikliği nedeniyle bozulmuş olan denge yeniden kurulmaya çalışılır. Örneğin, menopozla birlikte yumurtalıkların östrojen üretimi azalır ve bunun sonucunda çeşitli şikayetler ortaya çıkar; HRT ile vücuda östrojen ve gerekiyorsa progesteron vererek bu eksiklik giderilir. Aynı şekilde vücudu yeterince testosteron üretemeyen bir erkekte dışarıdan testosteron takviyesi, ya da büyüme hormonu eksik olan bir çocukta sentetik büyüme hormonu kullanımı HRT kapsamındadır. Kısacası HRT, ilgili hormonun doğal seviyelerini yakalamayı hedefler. Böylece hem günlük şikayetler hafifletilir hem de uzun vadede hormon eksikliğinin yol açabileceği bazı sorunlar önlenebilir.

Hangi durumlarda hormon tedavisine ihtiyaç duyulur?

Hormon replasman tedavisine ihtiyaç duyulan durumlar genellikle vücudun bir hormonunun ciddi düzeyde eksildiği veya hiç üretilmediği hallerdir. Başlıca örnekler şunlardır:

• Menopoz ve perimenopoz: Kadınlar menopoza girdiklerinde östrojen ve progesteron hormon düzeyleri belirgin şekilde düşer. Özellikle menopoz belirtileri (sıcak basması, gece terlemesi, ruh hali değişimleri, vajinal kuruluk gibi) yaşam kalitesini bozacak düzeydeyse, hormon tedavisi semptomları hafifletmek için tercih edilebilir.
• Erken menopoz (Prematüre over yetmezliği): Bazı kadınlar 40 yaşından önce menopoza girebilir veya yumurtalıkları ameliyatla alınmış olabilir. Bu genç yaşta ortaya çıkan hormon eksikliğinde, ileri yaştaki menopoza benzer şekilde östrojen/progesteron replasmanı önerilir. Erken menopozda HRT, semptomları yönetmenin yanı sıra kemik ve kalp sağlığını korumak adına da önemlidir.
• Hipogonadizm (Cinsiyet hormonu yetersizliği): Eğer erkeklerde testosteron eksikliği (örneğin testislerin yetersiz çalışması) ya da kadınlarda östrojen/progesteron eksikliği (örneğin yumurtalıkların alınması veya hasarı) söz konusuysa, hormon replasman tedavisiyle bu hormonlar yerine konur. Bu sayede cinsel gelişim, üreme sağlığı, kemik ve kas yapısı gibi hormonların etkilediği fonksiyonlar desteklenir.
• Hipotiroidi (Tiroit hormonu eksikliği): Tiroit bezinin az hormon üretmesi durumunda, günlük tiroit hormonu ilacı (levotiroksin) kullanılarak vücudun ihtiyacı olan tiroit hormonu sağlanır. Bu, metabolizmayı normal seviyede tutmak ve halsizlik, kilo artışı, üşüme gibi hipotiroidi belirtilerini gidermek için ömür boyu süren bir hormon replasman tedavisidir.
• Büyüme hormonu eksikliği: Özellikle çocuklarda görülen büyüme hormonu eksikliğinde, boy uzamasını sağlamak ve normal gelişimi sürdürmek için sentetik büyüme hormonu enjeksiyonları yapılır. Yetişkinlerde de nadiren büyüme hormonu yetmezliği olabilir (örneğin hipofiz bezinin hasarında); bu durumda enerji düzeyi, vücut kompozisyonu ve kemik sağlığını iyileştirmek için büyüme hormonu tedavisi verilebilir.
• Adrenal yetmezlik (Addison hastalığı): Böbrek üstü bezlerinin kortizol gibi hayati hormonları üretemediği durumlarda, eksik hormonlar kortikosteroid tabletler şeklinde günlük olarak alınır. Bu da bir hormon yerine koyma tedavisidir ve yaşam boyu sürer.
• Diğer hormonal bozukluklar: Hipofiz bezinin yetersiz çalıştığı durumlarda birden fazla hormonda eksiklik olabilir (örneğin ACTH, FSH/LH eksikliği gibi). Bu durumlarda eksik olan her hormon (örneğin kortizol, cinsiyet hormonları, tiroit hormonu) uygun ilaçlarla takviye edilir. Ayrıca diyabet gibi bazı hastalıklarda insülin hormonu dışarıdan verilerek kan şekeri kontrol edilir (her ne kadar diyabet yönetimi ayrı bir kategori olarak değerlendirilse de, prensip olarak insülin kullanımı da hormon replasmanına örnektir).

Yukarıdaki durumlar dışında da, bir kişinin hormon düzeyleri laboratuvar testleriyle düşük saptanmışsa ve bu eksiklik sağlık sorunlarına yol açıyorsa, doktor hormon replasman tedavisi önerebilir. Önemli olan, hormon tedavisinin ihtiyaca binaen ve doktor gözetiminde uygulanmasıdır. Kişi kendini yorgun hissediyor diye veya “hormonal denge bozukluğu var” diye kanıta dayanmadan hormon ilaçları almamalıdır; önce altta yatan durum teşhis edilmelidir.

Menopoz sonrası hormon replasman tedavisi

Menopoz, kadınlarda adetten kesilme ile birlikte üreme çağı hormonlarının (özellikle östrojen ve progesteron) belirgin şekilde azalması dönemidir. Menopoz sonrası dönemde hormon replasman tedavisi, azalan hormonları yerine koyarak menopozun olumsuz etkilerini hafifletmeyi amaçlar. Bu tedavi, geçmişte rutin olarak birçok kadına uygulanmış ancak sonrasında yapılan geniş araştırmalarda bazı risklerin olduğu anlaşılmıştır. Günümüzde menopozal hormon tedavisi, her kadına değil, doğru hastaya doğru zamanda ve uygun dozda verilmektedir.

Menopoz sonrası HRT’nin başlıca faydaları şunlardır:

• Menopoz semptomlarının giderilmesi: Sistemik (tüm vücuda etki eden) östrojen tedavisi, şiddetli vazomotor semptomları (yani sıcak basmaları, gece terlemeleri) olan kadınlarda bu belirtileri gidermede en etkili yöntemdir. Ayrıca vajinal kuruluk, kaşıntı, ilişki sırasında ağrı gibi lokal sorunları da östrojen önemli ölçüde düzeltir. Hormon tedavisi sayesinde menopozdaki uyku bozuklukları, ruh hali dalgalanmaları ve enerji düşüklüğü de iyileşebilir, böylece kadının yaşam kalitesi artar.
• Kemik sağlığının korunması: Östrojen hormonu, kemik yoğunluğunu korumaya yardımcı olur. Menopozla birlikte östrojen azalınca osteoporoz (kemik erimesi) gelişme riski yükselir. HRT, kemik kaybını yavaşlatarak kemik kırıklarını önlemede etkilidir. Genellikle sadece osteoporoz için ilk tedavi olarak HRT kullanılmasa da (daha çok kalsiyum, D vitamini ve diğer osteoporoz ilaçları tercih edilir), eğer bu yöntemler uygun değilse veya etkili olmadıysa östrojen desteği kemikleri güçlendirmeye katkı sağlayabilir.
• Diğer potansiyel faydalar: Bazı araştırmalar, kombine hormon tedavisinin (yani östrojen + progesteron birlikte) kalın bağırsak (kolon) kanseri riskini bir miktar azaltabileceğini öne sürmüştür. Ayrıca menopoz dönemine yakın yaşlarda HRT başlayan kadınlarda kalp hastalığı riskinde azalma olabileceğini gösteren bulgular vardır. Ancak bu etkiler kesin değildir ve bu yüzden kalp sağlığını korumak amacıyla sırf HRT başlanması önerilmez. Yine de, erken yaşta (örneğin 45’ten önce) menopoza giren kadınlarda hormon eksikliği uzun dönemde kalp hastalığı, demans gibi riskleri artırabileceği için, eksik hormonların yerine konması bu riskleri azaltmada rol oynayabilir.

Hormon replasman tedavisinin menopozdaki riskleri ve dikkat edilmesi gereken noktalar da vardır:

• Kalp ve damar riskleri: Özellikle 60 yaşından sonra veya menopozdan çok uzun süre sonra (10 yıldan fazla) ilk kez HRT başlanırsa, kalp krizi, inme (felç) ve damarlarda pıhtı oluşumu riski artabilir. Daha genç yaşta veya menopoza girdikten hemen sonraki yıllarda tedaviye başlanırsa bu risk oldukça düşüktür. Ayrıca hormonun alınış şekli de önemlidir: Ağızdan hap olarak alınan östrojen, karaciğerden geçiş etkisiyle damar pıhtılaşması riskini bir miktar artırabilirken; cilde yapışan bir yama (plaster), jel veya sprey formunda östrojen kullanımı bu riskleri azaltabilir.
• Kanser riskleri: Menopoz tedavisinde kullanılan hormonların dozu ve kombinasyonuna bağlı olarak bazı kanser türlerinde risk değişebilir. Örneğin uzun süreli ve yüksek doz östrojen+progesteron kullanımı, bazı çalışmalarda meme kanseri riskinde hafif bir artış ile ilişkilendirilmiştir. Öte yandan sadece östrojen kullanımı (rahmi alınmış kadınlarda verilir) meme kanseri riskini belirgin artırmazken, rahim iç zarı (endometriyum) kanseri riskini yükseltir. Bu nedenle rahmi duran kadınlara östrojen tek başına verilmez; mutlaka rahim içini korumak için progesteron eklenir. Sonuç olarak, doktorlar her kadının aile öyküsünü ve kişisel risk faktörlerini değerlendirerek, kanser riski açısından güvenli olup olmadığına karar verir.
• Diğer yan etkiler: Hormon tedavisi gören bazı kadınlar meme dolgunluğu ve hassasiyeti, şişkinlik, baş ağrısı, mide bulantısı, ayaklarda hafif şişme veya duygu durum değişiklikleri gibi yan etkiler bildirebilirler. Bu yan etkiler genelde tedavinin başlangıç döneminde görülür ve vücut alıştıkça azalabilir. Doz ayarlaması veya ilacın formunun değiştirilmesi ile çoğu yan etki yönetilebilir.

Menopozda HRT kararı bireyseldir: Kimileri için ilaçlar bir nimet olurken, kimileri hiçbir sıkıntı yaşamadan hormonsuz devam edebilir. Genel tıbbi yaklaşım, orta ve şiddetli düzeyde menopoz semptomları yaşayan, başka ciddi risk faktörü olmayan, özellikle 45-60 yaş arasındaki kadınlarda kısa süreli ve kontrollü hormon tedavisinin yararlarının, olası risklerinden fazla olduğu yönündedir. HRT kullanmaya başlayan bir kadın, her yıl düzenli doktor kontrolüne gitmeli; bu kontrollerde tedavinin devamının uygun olup olmadığı, meme muayenesi/mamografi ve diğer taramalar yapılarak değerlendirilmelidir. Menopoz döneminde hormon tedavisi alan kadınların doktoruyla işbirliği halinde en uygun dozu ve tedavi süresini belirlemesi önemlidir.

Genç yaşta hormon eksikliği olanlar için replasman seçenekleri

Hormon replasman tedavisi sadece menopozdaki kadınlara özgü değildir. Genç yaşta hormonal eksiklik veya dengesizlik yaşayan kişilerde de uygun replasman (yerine koyma) tedavileri uygulanabilir. Bu tedaviler, eksik olan hormonun türüne göre değişir ve genellikle endokrinoloji uzmanları tarafından planlanır:

• Erken yaşta östrojen/progesteron eksikliği: Bazı genç kadınlar, çeşitli nedenlerle (örneğin erken menopoz, yumurtalık yetmezliği veya cerrahi ile yumurtalıkların alınması gibi) östrojen ve progesteron hormonlarından mahrum kalabilir. Bu durumda, kadın vücudu uzun yıllar hormonsuz kalacağı için kemik gelişimi, kalp sağlığı ve üreme sağlığı olumsuz etkilenebilir. Genç yaşta östrojen-progesteron eksikliği olan kadınlara, normal menopoz yaşına erişene kadar hormon replasman tedavisi önerilir. Böylece vücut, olması gereken hormonal desteği alır; kemikler güçlenir, kalp-damar riski azalır ve menopozun erken başlamasının getireceği belirtiler hafifletilir. Bu tedavi genellikle hap, cilt yaması veya jel formunda verilir ve kişinin yaşına uygun şekilde dozlanır.
• Genç erkeklerde testosteron eksikliği: Erkeklerde genç yaşta testosteron hormonu yetersizliği doğuştan (örneğin Klinefelter sendromu gibi genetik durumlar) veya sonradan (testislerin hasarı, bazı enfeksiyonlar veya tümörler) gelişebilir. Ergenlik çağında yeterli testosteron olmaması, sakal çıkmaması, ses kalınlaşmaması, kas gelişiminin yetersiz kalması ve cinsel gelişimin olmaması gibi sorunlara yol açar. Bu durumda testosteron replasman tedavisi başlanarak, ergenlik değişimleri sağlanır ve yetişkin hayatta sağlıklı cinsel fonksiyon ile normal erkek tipinde fiziksel gelişim mümkün olur. Testosteron tedavisi çoğunlukla kas içine yapılan enjeksiyonlar veya deri yoluyla emilen jeller şeklinde uygulanır. Erişkin yaşta da hipogonadizm yaşayan (testosteron seviyesi düşük) genç erkeklerde benzer şekilde enerji düşüklüğü, cinsel isteksizlik, kas kaybı gibi belirtiler görülür ve kan tahlilleriyle eksiklik doğrulanırsa testosteron desteği verilir.
• Büyüme hormonu eksikliği olan çocuklar: Çocukluk veya ergenlik döneminde büyüme hormonu yetersizliği saptanırsa, boy uzamasını normale yaklaştırmak için rekombinant (sentetik) büyüme hormonu tedavisine başlanır. Bu tedavi günlük küçük iğneler şeklinde uygulanır ve genellikle yıllarca sürer. Tedaviyle çocuk ilk yıllarda hızlı bir büyüme atağı yakalar ve yaşıtlarına yaklaşabilir. Büyüme hormonu takviyesi, sadece gerçekten eksikliği kanıtlanmış çocuklarda kullanılır; boyu kısa ama hormonu normal olan çocuklarda işe yaramaz ve bu nedenle kötüye kullanılmamalıdır. Nadiren, hipofiz bezi hastalığı vb. sebeplerle yetişkinlerde de büyüme hormonu eksikliği olabilir. Bu durumda da yorgunluk, kas güçsüzlüğü, karın bölgesi yağlanma gibi belirtileri düzeltmek amacıyla doktor kontrolünde düşük doz büyüme hormonu verilebilir.
• Ergenlikte hormon eksikliği: Bazı genç bireyler, ergenlik çağına gelmesine rağmen vücutlarının gerekli hormonları üretememesi nedeniyle ergenlik belirtilerini göstermezler. Örneğin, kız çocuklarında adetlerin başlamaması, göğüslerin gelişmemesi; erkek çocuklarında ise ses değişiminin olmaması ve diğer ergenlik bulgularının çıkmaması gibi durumlar hipogonadizm belirtileri olabilir. Böyle durumlarda, endokrinoloji uzmanları ergenlik yaşına uygun şekilde dışarıdan hormon vererek (kızlarda düşük doz östrojen, erkeklerde testosteron) ergenlik sürecini başlatabilir. Bu tedaviler, doğal ergenlik seyrine benzer şekilde düşük doz başlayıp kademeli artırılarak ilerler.
• Diğer endokrin bozukluklar: Genç yaşta ortaya çıkabilen çeşitli hormonal hastalıklar da vardır. Örneğin hipofiz bezinin hasar gördüğü durumlarda kişinin birden fazla hormona ihtiyacı olabilir: Kortizol, tiroit hormonu, cinsiyet hormonları gibi. Bu durumlara panhipopituitarizm denir ve eksik her hormon dışarıdan verilir. Yine Tip 1 diyabet genellikle çocukluk veya gençlikte başlar ve pankreas insülin üretemediği için eksik hormonun (insülinin) günlük enjeksiyon veya pompa ile yerine konması gerekir. Tiroit bezinin tembelliği de gençlerde görülebilir; ömür boyu tiroit ilacı kullanımı gerekir. Kısacası, hangi yaşta olursa olsun, eğer vücutta önemli bir hormonun eksikliği söz konusu ise, modern tıpta bunun genellikle ilaçla yerine konması mümkündür ve genç hastalar da bu tedavilerden büyük fayda görürler.

Gençlerde hormon replasman tedavileri, doğru uygulandığında normal büyüme-gelişme ve sağlıklı bir yaşam sürdürme şansı verir. Önemli olan, bu tedavilerin bir uzman hekim tarafından planlanması ve yakın takip altında yapılmasıdır. Gencin ihtiyacına göre doğru hormonu, doğru dozda almak, olası yan etkileri en aza indirir ve optimal faydayı sağlar.

Kullanılan hormon türleri

Hormon replasman tedavisinde kullanılan başlıca hormon türleri ve bunların hangi amaçlarla kullanıldığı şöyle özetlenebilir:

• Östrojen ve progesteron: Bunlar kadınlık hormonlarıdır. Menopoz semptomlarını gidermek, erken menopoz yaşayanlara eksik hormon desteği sağlamak ve kemik sağlığını korumak için kullanılırlar. Östrojen çoğunlukla deri yoluyla (yama, jel) veya ağızdan hap olarak verilir. Eğer kadının rahmi duruyorsa, östrojenin yanında progesteron da eklenir (hap ya da bazı durumlarda rahim içi cihaz şeklinde) çünkü progesteron rahim iç zarını koruyarak östrojenin rahimde aşırı kalınlaşma yapmasını engeller. Bu ikili, “menopoz hormon tedavisi” olarak sıkça başvurulan bir HRT şeklidir.
• Testosteron: Erkeklik hormonu olarak bilinen testosteron, erkeklerde testisler yetersiz hormon ürettiğinde veya ileri yaşla seviyeleri çok düştüğünde kullanılır. Amaç, kas gücünü ve kütlesini desteklemek, cinsel isteği ve fonksiyonu normale yaklaştırmak, kemik yoğunluğunu korumak ve genel enerji düzeyini iyileştirmektir. Testosteron replasmanı genelde enjeksiyonlar, cilde sürülen jeller, deri bantları veya derialtına yerleştirilen küçük implantlar şeklinde uygulanır. Kadınlarda da çok özel durumlarda (örneğin cerrahi menopoz sonrası ciddi cinsel istek kaybı yaşayanlarda) düşük doz testosteron desteği verilebilir; ancak kadınlar için onaylı kullanım kısıtlıdır ve sadece doktor kontrolünde denenir.
• Tiroit hormonları: Tiroit bezinin yeterli hormon üretemediği hipotiroidi hastalarında, levotiroksin adı verilen sentetik tiroksin hormonu kullanılır. Bu hormon, ağızdan alınan hap formunda günlük olarak verilir ve eksik olan T4 hormonu yerine geçmiş olur. Doğru dozda alındığında vücutta normal metabolizma hızını sağlar, böylece hastadaki halsizlik, kilo alma, üşüme, kabızlık, cilt kuruluğu gibi belirtiler düzelir. Tiroit hormonu replasmanı genellikle ömür boyu sürer ve hastalar belli aralıklarla kan testleri yaptırarak ilaç dozunun uygun olup olmadığını kontrol ettirirler.
• Büyüme hormonu: Bu hormon eksikliği olan çocuklarda veya yetişkinlerde, recombinant insan büyüme hormonu ilaçları kullanılır. Büyüme hormonu sadece enjeksiyon yoluyla verilir (genellikle hastalar bunu karnın veya bacağın derialtı bölgesine kendileri uygularlar). Çocuklarda boy uzaması için yıllarca kullanılabilir; yetişkinlerde ise yaşam kalitesini artırmak için kısa veya uzun vadeli kullanılabilir. Büyüme hormonu replasmanı, takviye edildiğinde kas kitlesini artırabilir, vücut yağ oranını düşürebilir, kemik yoğunluğunu artırabilir ve enerji düzeyini iyileştirebilir. Ancak gereksiz kullanımının riskli olması nedeniyle sadece gerçek hormon eksikliği durumlarında, uzman önerisiyle uygulanır.
• Diğer hormonlar: Yukarıdakiler en sık bilinen hormon replasmanlarıdır. Bunların dışında, kortizol hormonu yetersizliği olanlara verilen hidrokortizon tabletleri, adrenal yetmezlikte gereken fludrokortizon, paratiroid hormonu eksikliğinde aktif D vitamini ve kalsiyum takviyeleri gibi başka hormon yerine koyma tedavileri de mevcuttur. Hatta insülin hormonu, diyabet hastalarında pankreasın üretemediği insülini yerine koymak için her gün enjeksiyonla verilen hayati bir hormondur. Kısacası, endokrin sistemde hangi hormon eksikse, tıpta genellikle buna denk gelen bir replasman tedavisi bulunmaktadır.

Farklı uygulama şekilleri

Hormon replasman tedavilerinde hormonun vücuda verilme şekli, hormonun türüne ve tedavinin amacına göre değişir. Farklı uygulama şekilleri şunları içerir:

• Ağız yoluyla hap: Birçok hormon (östrojen, progesteron, tiroit hormonu, kortizol vb.) tablet formunda ağızdan alınabilir. Haplar kolay kullanım sağlasa da mide-bağırsak sisteminden emilip karaciğere uğradığı için bazı hormonlarda (örneğin östrojen) ilk geçiş etkisi yaratır ve istenmeyen etki risklerini az da olsa artırabilir.
• Deri yoluyla bant (yama): Özellikle östrojen ve testosteron için kullanılan transdermal yamalar, yapıştırıldığı cilt bölgesinden hormonu yavaşça kana verir. Bu sayede hormon doğrudan dolaşıma geçer, karaciğer by-pass edilir. Yamalar genelde birkaç günde bir değiştirilir ve sabit bir hormon salınımı sağlar.
• Jel veya krem: Östrojen veya testosteron, deriye sürülen jeller halinde de alınabilir. Her gün cilde uygulanan bu jeller, hormonu cilt altından emerek kana karıştırır. Ayrıca menopozda vajinal kuruluk için östrojen kremleri doğrudan vajina içine uygulanabilir (bunlar düşük dozlu lokal tedavilerdir).
• Enjeksiyonlar: Bazı hormonlar iğne yoluyla kas içine veya cilt altına enjekte edilir. Testosteron iğne formları, genelde 2-3 haftada bir kas içine uygulanır. Büyüme hormonu ve insülin, ince iğnelerle günlük cilt altına yapılır. Enjeksiyonlar, özellikle günlük hap formu olmayan hormonlar için etkilidir ancak enjeksiyon sıklığı ve acı faktörü dikkate alınmalıdır.
• İmplantlar: Hormon implantları, küçük pellet (pelet) biçiminde hormon içeren yapılar olup cilt altına yerleştirilir ve orada yavaş yavaş hormon salar. Örneğin bazı testosteron replasmanlarında kullanılan implantlar, birkaç ay boyunca düzenli hormon salınımı sağlayabilir. Kadınlar için de deneysel olarak östrojen implantları mevcuttu ancak günümüzde nadir kullanılır.
• Vajinal uygulamalar: Menopoz sonrası lokal sorunlar için vajinal tabletler, ovüller veya vajinal halkalar kullanılabilir. Örneğin düşük doz vajinal östrojen tabletleri veya esnek östrojen salgılayan vajinal halkalar, direkt vajina dokusuna etki ederek kuruluk ve irritasyon gibi şikayetleri giderir, sistemik dolaşıma çok az hormon verdiği için vücudun geri kalanına etkisi minimaldir.
• Burun spreyi ve diğer formlar: Daha nadir olmakla birlikte, bazı hormonların (örneğin oksitosin, vazopressin veya GnRH analogları) burun spreyi formları da vardır. Hatta menopoza yönelik araştırmalarda östrojen sprey formu geliştirilmiştir. Ancak yaygın kullanımda en temel uygulama şekilleri yukarıda sayılanlardır.

Her uygulama şeklinin avantaj ve dezavantajları olabilir. Örneğin hap almak pratik olsa da unutma riski vardır ve karaciğer üzerinden geçer; yamalar veya jeller karaciğer etkisini azaltır ama ciltte irritasyon yapabilir; enjeksiyonlar uzun etkili olabilir ama iğne gerektirir. Doktor, hastanın ihtiyacına ve tercihine göre en uygun formu seçer. Kimi hastada birden fazla yöntem birlikte de kullanılabilir (örneğin hem östrojen yaması hem de progesteron hapı gibi). Önemli olan, hormonun düzenli ve doğru dozda alınmasıdır.

Kimler için uygun, kimler için risklidir?

Hormon replasman tedavisi, herkes için genel geçer bir uygulama değildir. Kimin için uygun olduğu ve kimler için risk taşıdığı, kişinin sağlık durumuna, yaşına, ailesel risklerine ve tedavinin amacına bağlıdır.

HRT için uygun adaylar:

• Menopoz semptomları belirgin olan kadınlar: Özellikle 45-60 yaş aralığında, ateş basmaları, terlemeler, uykusuzluk, ruh hali değişimleri gibi menopoz şikayetleri günlük yaşamı etkileyecek derecede olan sağlıklı kadınlar, doktor uygun görürse kısa süreli hormon tedavisinden yarar görebilirler.
• Erken menopoz veya genç yaşta hormon eksikliği yaşayanlar: Normalden çok daha genç yaşta menopoza giren veya yumurtalıkları alınan kadınlar, eksik hormonlar nedeniyle uzun vadede risk altındadır (kemik erimesi, kalp hastalığı gibi). Bu kişilerde, aksi bir sağlık engeli yoksa, menopoz yaşına kadar hormon replasman tedavisi uygun kabul edilir. Benzer şekilde genç yaşta hipogonadizm sorunu olan erkekler (düşük testosteron seviyeleriyle seyreden), belirtiler yaşıyorlarsa ve gerekli testlerle tanı konduysa, testosteron tedavisi için iyi adaylardır.
• Belirgin endokrin eksikliği teşhisi konmuş hastalar: Hekim tarafından laboratuvar testleriyle bir hormonun ciddi düzeyde eksik olduğu saptanmış ve bu eksiklik hastanın sağlığını bozuyorsa, hormon replasman tedavisi genellikle gereklidir. Örneğin TSH değeri çok yüksek ve T3/T4 düşük ise hipotiroidi hastasına tiroit hormonu vermek kaçınılmazdır; veya büyüme hormonu yok denecek kadar azsa çocuğa büyüme hormonu iğnesi yapmak uygun olacaktır. Yani gerçek bir hormon yetmezliği tanısı alan kişiler HRT için uygun adaylardır.

HRT’nin riskli olabileceği kişiler (uygun olmayanlar):

• Hormon bağlı kanser öyküsü olanlar: Özellikle meme kanseri veya rahim (endometrium) kanseri geçirmiş kadınlar için östrojen veya progesteron tedavisi genellikle önerilmez, çünkü bu hormonlar kanser hücrelerinin büyümesini tetikleyebilir. Aynı şekilde prostat kanseri olan erkeklerde testosteron replasmanı kontrendikedir (uygun değildir), zira testosteron prostat kanserini uyarabilir.
• Damar tıkanıklığı ve pıhtı öyküsü olanlar: Daha önce derin ven trombozu (DVT), pulmoner emboli (akciğere pıhtı atması) veya inme (felç) geçirmiş kişilerde östrojen kullanımı risklidir; çünkü östrojen hafif de olsa pıhtılaşmayı artırabilir. Benzer şekilde ciddi kalp hastalığı geçirmiş veya stroke öyküsü olanlarda da hormon tedavisi genellikle önerilmez, veya çok dikkatli değerlendirme gerektirir.
• Kontrolsüz hipertansiyon ve karaciğer hastalığı olanlar: Yüksek tansiyonu kontrol altına alınmamış kişilerde HRT, özellikle yüksek dozlarda, ek risk yaratabilir; önce tansiyonun düzeltilmesi gerekir. Aktif karaciğer hastalığı veya karaciğer fonksiyonlarında ciddi bozukluk olanlarda da, özellikle ağızdan hormon ilaçları kullanmak tehlikeli olabilir, çünkü bu ilaçlar karaciğerde metabolize olur.
• Migren, porfiri gibi özel durumlar: Aura’lı migreni (özellikle görsel bulgularla seyreden migren) olan kadınlarda östrojen içeren tedaviler felç riskini bir miktar artırabilir, bu nedenle kaçınılır veya çok dikkatli verilir. Ayrıca nadir metabolik hastalıklardan porfiri bazı hormon ilaçlarıyla tetiklenebilir; bu gibi özel durumlarda uzmanlar risk-fayda hesabı yaparak karar vermelidir.
• Gebeler ve emzirenler: Hamilelik sırasında normalde HRT kullanılmaz, çünkü hamilelikte hormon eksikliği durumları hariç vücut kendi hormonlarını üretir. Hatta bir kadın HRT kullanırken hamile kaldığını anlarsa, derhal bırakmalıdır. Emzirme döneminde de östrojen içeren ilaçlar süt miktarını azaltabilir, bu nedenle bu dönemde zorunlu olmadıkça başlanmaz.
• Gereksiz yere “anti-aging” amaçlı düşünen sağlıklı kişiler: Bazı sağlıklı insanlar, sırf yaşlanmayı geciktirmek, daha enerjik hissetmek veya sportif performansı artırmak amacıyla doktor dışı yollarla hormon kullanmayı düşünebilir (örneğin büyüme hormonu enjeksiyonları ya da testosteron takviyeleri). Bu son derece sakıncalıdır. Eğer gerçek bir eksiklik yoksa, vücuda fazladan hormon almak vücudun dengesini bozabilir ve ciddi yan etkilere yol açabilir (örneğin kalpte, karaciğerde, psikolojide sorunlar, kan şekeri dengesizlikleri gibi). Dolayısıyla tıbbi gereklilik olmadan hormon tedavisi uygulamak doğru değildir.

Özetle, hormon replasman tedavisi doğru kişide kullanıldığında çok faydalı bir araç, ancak yanlış kişide kullanılırsa zararlı sonuçlar doğurabilecek bir müdahaledir. Bu nedenle uygunluk değerlendirmesi her birey için ayrı yapılmalıdır. Doktorlar, hastanın tıbbi öz geçmişini, mevcut sağlık durumunu, aile hikayesini ve risk faktörlerini inceleyerek hormon tedavisinin o kişi için güvenli olup olmayacağına karar verirler. Eğer kişi uygun aday değilse, doktor alternatif tedavi yöntemleri önerecektir.

Yan etkiler ve riskler

Hormon replasman tedavisi, her tıbbi tedavi gibi, istenmeyen yan etkilere ve bazı risklere sahip olabilir. Bu etkiler, kullanılan hormonun cinsine, dozuna, uygulama şekline ve kişinin bireysel hassasiyetine bağlı olarak değişir. Başlıca hormon tedavilerinin yan etkilerine genel bakış şöyle:

• Östrojen ve progesteron tedavileri: Menopoz dönemi için kullanılan bu hormonlar genellikle iyi tolere edilse de, bazı kadınlarda meme hassasiyeti, karında şişkinlik, baş ağrısı, bulantı ve nadiren hafif vajinal kanama (lekelenme) gibi yan etkilere yol açabilir. Bu etkiler çoğu zaman tedavinin ilk 3-6 ayında görülür ve zamanla azalır. Doz çok yüksekse veya kişi hassassa, ruh hali dalgalanmaları veya migren tetiklenmesi de olabilir. Uzun vadede bakıldığında, yukarıda da değindiğimiz gibi kan pıhtılaşması (bacaklarda tromboz), inme riskinde artış, safra kesesi problemleri ve meme kanseri riskinde hafif artış östrojen/progesteron tedavisinin ender de olsa ciddi riskleri arasındadır. Ancak bu riskler, dozun düşürülmesi, yamalar gibi farklı formların seçilmesi ve sürenin kısıtlanmasıyla en aza indirilebilir.
• Testosteron tedavisi: Düşük testosteronlu erkeklere verilen testosteron ilaçları, akne (sivilce) ve ciltte yağlanmaya yol açabilir, çünkü cilt yağ bezlerini harekete geçirir. Ayrıca vücutta su ve tuz tutulumuna neden olarak hafif ödem, nadiren tansiyon yükselmesi yapabilir. Testosteron, bazı kişilerde uyku apnesini kötüleştirebilir (varsa). Uzun süreli ve yüksek doz testosteron alan erkeklerde kanda kırmızı kan hücresi artışı (polistemi) görülebilir ki bu pıhtı riskini yükselten bir durumdur; bu nedenle testosteron kullananların kan sayımları ile takip edilmesi gerekir. Bunun yanı sıra, dışarıdan testosteron alımı vücudun kendi testosteron üretimini baskıladığı için testis hacminde küçülme olabilir. Prostat bezi testosterona duyarlı olduğu için, testosteron replasmanı alan erkeklerin prostatıyla ilgili (iyi huylu büyüme veya kanser) riskleri doktor tarafından izlemede tutulur. Genel olarak, doktor kontrolünde ve gerekli endikasyonla alındığında testosteronun yararları, risklerine ağır basabilir, ancak doz ayarı ve takip şarttır.
• Tiroit hormonu (levotiroksin) tedavisi: Uygun dozda alındığında genelde yan etki yapmaz çünkü verilen hormon, vücudun normalde de ihtiyaç duyduğu T4 hormonudur. Ancak doz aşırı gelirse (yani fazla hormon alınırsa) hipertiroidi belirtileri ortaya çıkabilir: Kalp çarpıntısı, sinirlilik, uykusuzluk, titreme, terleme, hatta uzun vadede kemik erimesi. Doz yetersiz kalırsa da beklenen fayda görülmez, hasta hala yorgun, kilolu ve halsiz kalabilir. Bu nedenle tiroit ilacı kullananların belirli aralıklarla kan tahlili (TSH düzeyi) yaptırarak dozlarının doğru olduğundan emin olmaları gerekir. Tiroit hormonunun bir diğer riski, başka ilaçlarla etkileşime girmesidir (mide ilaçları, demir takviyeleri vs. emilimini etkileyebilir), bu nedenle doktorun önerdiği şekilde aç karnına ve tek başına alınması önemlidir.
• Büyüme hormonu tedavisi: Büyüme hormonu enjeksiyonları, doğru dozda verildiğinde çocuklarda hızlı büyüme sağlar ve genelde iyi tolere edilir. Ancak bazen enjeksiyon yerinde ağrı veya kızarıklık, baş ağrısı, eklem ve kas ağrıları görülebilir. Doz fazla gelirse, çocuklarda aşırı hızlı büyüme ağrıları veya kemiklerde epifiz hatlarında sorunlar olabileceği için büyüme hızını takip edip doz ayarlanır. Erişkinlerde büyüme hormonu tedavisi, ellerde ayaklarda hafif şişme (ödem), eklem ağrısı, karpal tünel sendromu (bilekte sinir sıkışması ile ellerde uyuşma) gibi yan etkilere yol açabilir. Ayrıca kan şekeri üzerine etkisi olabileceğinden, diyabet riskini bir miktar artırabilir. Bu etkiler genellikle dozu azaltınca geriler. Çok nadir olarak büyüme hormonu alanlarda intrakraniyal basınç artışı denilen bir durum görülebilir (şiddetli baş ağrısı ve görme problemleriyle kendini belli eder); böyle bir durumda tedavi kesilir.
• Kortizol (kortikosteroid) tedavisi: Adrenal yetmezlikte verilen kortizol/hidrokortizon ilaçları fizyolojik dozlarda ciddi yan etki yapmaz, fakat doz gereğinden fazla olursa kilo alımı, yüksek tansiyon, kan şekeri yükselmesi, ciltte incelme gibi Cushing sendromu benzeri etkiler görülebilir. Bu nedenle hastalar en düşük etkili dozu almalıdır.
• İnsülin tedavisi: Diyabetik hastalarda hormon replasmanı sayılabilecek insülin enjeksiyonlarının en önemli riski kan şekeri düşüklüğü (hipoglisemi) yapabilmesidir. Bu nedenle doz ayarı dikkatlice yapılmalı ve öğünlerle uyumlu olmalıdır. Ayrıca insülin enjeksiyon yerlerinde nadiren yağ doku değişiklikleri olabilir, bu yüzden yerler rotasyonlu değiştirilir.

Genel olarak tüm hormon tedavilerinde temel kural, mümkün olan en düşük etkili dozu kullanmak ve hastayı düzenli takip etmektir. Doktorunuz, vücudunuzun verdiği cevaba göre dozunuzu artırıp azaltabilir veya farklı bir hormon formuna geçebilir. Yan etki izlendiğinde bu mutlaka doktora bildirilmelidir; çoğu yan etki yönetilebilir veya tedavi planı değiştirilerek giderilebilir. Ayrıca hormon tedavisi alan kişilerin, önerilen sağlık kontrollerini (örneğin HRT alan bir kadının düzenli mamografi yaptırması, testosteron kullanan erkeğin kan testleri ve prostat kontrollerini yaptırması gibi) ihmal etmemesi çok önemlidir.

Takip ve doz ayarlaması nasıl yapılır?

Hormon replasman tedavisine başlayan bir birey için düzenli takip, tedavinin başarısı ve güvenliği açısından vazgeçilmezdir. Hormonların dozunun kişiye göre titizlikle ayarlanması gerekir; zira herkesin ihtiyacı ve tolere edebileceği miktar farklı olabilir. Takip ve doz ayarlaması konusunda dikkat edilen hususlar şunlardır:

• İlk başlangıç ve doz titrasyonu: Doktorlar genellikle HRT’ye düşük bir başlangıç dozu ile başlarlar. Amaç, vücudun ilaca yavaş alışmasını sağlamak ve yan etki riskini azaltmaktır. Örneğin hipotiroidi tedavisinde düşük doz levotiroksin başlanıp her 6 haftada bir TSH kontrolüyle doz yavaş yavaş artırılır. Benzer şekilde menopozda hormon tedavisi başlarken mümkün olan en düşük doz seçilir, gerekirse semptomlara göre artırılır.
• Düzenli kontrol muayeneleri: Hormon tedavisi süresince doktorunuz belirli aralıklarla sizi kontrole çağıracaktır. Bu kontrollerde tedavinin işe yarayıp yaramadığı (semptomlarınızın durumu), yan etki yaşayıp yaşamadığınız ve gerekli ise laboratuvar testleriniz değerlendirilir. Örneğin tiroit ilacı kullanan biri, ilaca başladıktan ~6-8 hafta sonra TSH ölçümü yaptırır ve doktor dozu ayarlar; testosteron enjeksiyonu alan bir erkek, kan düzeyi ölçümü ve kan sayımı için birkaç ayda bir test yapar; menopozda HRT kullanan kadın, yıllık jinekolojik kontrol ve mamografilerini aksatmaz.
• Dozun optimize edilmesi: Takip bulgularına göre ilaç dozu yukarı veya aşağı yönlü değiştirilebilir. Eğer hedeflenen fayda sağlanamadıysa (örneğin menopoz semptomları halen devam ediyorsa veya testosteron kullanan erkekte hala şikayetler varsa) doz artırımı veya farklı bir ilaca geçiş düşünülebilir. Tersine, eğer yan etkiler görülüyorsa veya gereğinden fazla etki belirtileri varsa doz azaltılır. Hormon düzeyleri bazı durumlarda kan testiyle izlenebilir (testosteron, tiroit hormonu, IGF-1 gibi). Ancak örneğin menopozdaki kadınlarda östrojen dozu daha çok klinik iyilik haline göre ayarlanır, rutin kan hormonu ölçümü gerekmez.
• Tedavi süresinin gözden geçirilmesi: HRT alan kişiler için her kontrolde tedavinin devam edip etmeyeceği de değerlendirilir. Özellikle menopoz hormonu kullanan kadınlarda her yıl “devam mı tamam mı?” diye bakılır. Eğer artık semptomlar hafiflediyse veya belli bir süre kullanılmışsa, doktor ilacı kesmeyi veya azaltarak bırakmayı önerebilir. Bazen de semptomlar sürüyorsa ve hasta fayda görüyorsa tedavi bir süre daha devam ettirilir. Burada amaç, gereksiz yere uzun yıllar hormon kullanmamaktır. Diğer hormon eksikliği hastalarında ise (tiroit, diyabet, adrenal yetmezlik vb.) genelde tedavi ömür boyu devam ettiği için, doz ayarı oturduktan sonra bile en az yılda bir kez kontrol yapılarak hastanın durumu incelenir.
• Hasta iletişimi ve eğitim: Hormon tedavisi alan bireylerin, kendi durumları hakkında bilinçli olmaları önemlidir. Doktorlar hastalarına ilacı nasıl kullanacaklarını (sabah aç karnına almak, buzdolabında saklamak, enjeksiyon tekniği vs.), neleri bekleyebileceklerini ve hangi durumlarda hemen başvurmaları gerektiğini anlatırlar. Örneğin östrojen kullanan biri aniden bacaklarında şişlik-ağrı hissederse doktora haber vermelidir (pıhtı belirtisi olabilir) veya kortizon kullanan biri yüksek ateşli hastalık geçirirse doz ayarı gerekebileceğini bilmelidir. Hasta ve doktorun işbirliği halinde olması, tedavinin güvenliğini arttırır.

Özetle, hormon replasman tedavisinde takip dinamiği, hassas bir terazi gibidir: Hormonun azı fayda etmez, fazlası zarar verebilir. Bu yüzden hastaların kontrollerini aksatmaması, doktorun talimatlarına uyması, kendi vücudundaki değişimleri gözlemleyip bildirmesi gerekir. Düzenli takip sayesinde tedavi, en ideal dozda ve en güvenli şekilde sürdürülebilir.

Doğal yollarla hormon dengeleme mümkün mü?

Birçok kişi, hormon dengesizliği yaşadığında veya menopoza girdiğinde, ilaç kullanmadan doğal yöntemlerle bu süreci yönetmenin yollarını arar. Peki doğal yollarla hormonları dengelemek mümkün müdür? Bu sorunun cevabı, durumun ciddiyetine ve hangi hormonun söz konusu olduğuna göre değişir.

Öncelikle, ciddi bir hormon eksikliği varsa (örneğin tiroit hormonu yok denecek kadar azsa veya menopoz semptomları çok şiddetliyse), ne yazık ki hiçbir doğal yöntem vücudun ihtiyacı olan hormonu yeterli düzeyde yerine koyamaz. Bu gibi durumlarda eksik hormonun tıbbi olarak takviye edilmesi gerekir. Örneğin Hashimoto hastalığı nedeniyle hipotiroidisi olan biri, sadece iyotlu tuz tüketerek veya bitki çayı içerek tiroit hormonu dengesini sağlayamaz; mutlaka eksik hormonu ilaçla almalıdır.

Bununla birlikte, hafif hormonal dengesizliklerde veya hormon düzeylerindeki doğal düşüşlerin etkisini azaltmada sağlıklı yaşam alışkanlıkları ve bazı destekler faydalı olabilir:

• Beslenme: Dengeli ve zengin bir beslenme, vücudun hormon üretimi için gereken yapı taşlarını sağlamaya yardımcı olur. Örneğin yeterli protein, sağlıklı yağ ve kompleks karbonhidrat almak hormon sentezini destekler. Yeterli iyot ve selenyum alımı, tiroit hormonları için önemlidir (deniz ürünleri, fındık gibi gıdalarda bulunur). Çinko ve D vitamini, testosteron üretimi ve bağışıklık için önemlidir. Özellikle menopoz dönemindeki kadınlar, kalsiyum ve D vitamini alımına dikkat ederek kemik sağlığını koruyabilir.
• Bitkisel takviyeler ve fitoöstrojenler: Soya fasulyesi, keten tohumu, kırmızı yonca gibi bazı bitkiler fitoöstrojen denilen, östrojen benzeri maddeler içerirler. Bu nedenle bu tür gıdalar veya bunlardan elde edilen takviye ürünler, menopozdaki kadınlarda hafif sıcak basmaları ve vajinal kuruluk gibi şikayetleri azaltmada fayda sağlayabilir. Örneğin soya ürünlerinin veya siyah kohoş (black cohosh) gibi bitkisel desteklerin bazı kadınlarda semptomları hafiflettiği görülmüştür. Ancak bunların etkisi genellikle ilaç tedavisine kıyasla daha zayıftır ve herkes üzerinde aynı sonucu vermez. Ayrıca bitkisel de olsalar yan etkileri olabilir ve diğer ilaçlarla etkileşebilirler; bu nedenle doktora danışmadan yoğun takviye kullanımı önerilmez.
• Yaşam tarzı ve stres yönetimi: Düzenli egzersiz, hormonları dengelemede şaşırtıcı derecede etkilidir. Orta düzeyde yapılan fiziksel aktivite, insülin direncini azaltır, büyüme hormonunu uyarır, endorfin gibi “iyi hissetme” hormonlarını artırır ve menopozda kilo kontrolüne yardımcı olur. Stres yönetimi de önemlidir; kronik stres, kortizol gibi hormonların sürekli yüksek kalmasına yol açarak diğer hormon dengelerini bozabilir. Meditasyon, yoga, nefes egzersizleri veya hobilerle uğraşmak strese bağlı hormon dalgalanmalarını yatıştırabilir. Yeterli uyku almak da vücudun hormonal döngülerini düzenler (örneğin büyüme hormonu çoğunlukla uyku sırasında salgılanır, uyku bozuklukları hormonal dengeyi bozar).
• Kilo kontrolü: Vücuttaki yağ dokusu, özellikle östrojen hormonu metabolizmasında rol oynar. Aşırı kilolu olmak, insülin direncine ve östrojen dengesizliğine yol açabilirken, çok düşük kilolu olmak da hormon üretimini azaltabilir (örneğin aşırı zayıf kadınlarda östrojen düşer ve adet kesilebilir). Bu yüzden ideal aralıkta bir kilo, hormonların doğal dengesine katkı sunar.
• Destekleyici tedaviler: Bazı durumlarda hormon yerine koyma dışında, hormonsuz ilaçlar veya yöntemler kullanılabilir. Örneğin menopozda antidepresan ilaçlar düşük dozda verildiğinde sıcak basmalarını hafifletebilir; tansiyon ilacı klonidin veya epilepsi ilacı gabapentin de bazı kadınlarda yarar sağlayabilir. Bunlar direkt hormon olmasa da semptom kontrolünde işe yarar. Yine menopoz için akupunktur, bitkisel çaylar gibi tamamlayıcı yöntemleri deneyenler de olmuştur; bu yöntemlerin bazı kişilere subjektif faydası olabilse de, bunların etkinliği bilimsel olarak herkeste kanıtlanmış değildir.

Doğal yöntemler, tıbbi tedavinin yerine geçmemelidir, ancak tıbbi tedavinin gereksiz olduğu sınırda veya onu desteklemek amacıyla kullanılabilir. Örneğin hafif düzeyde menopoz şikayetleri olan bir kadın, önce yaşam tarzını düzenleyip bitkisel destekler deneyebilir; eğer yeterli gelmezse doktoruyla konuşup ilaç tedavisine geçebilir. Ya da hormon tedavisi almak istemeyen bir kadın, doktorunun önerisiyle düzenli egzersiz, sağlıklı beslenme, bitkisel östrojenlerden zengin gıdalar ve gerektiğinde hormon içermeyen ilaçlarla idare etmeye çalışabilir.

Önemli olan, “doğal” kelimesinin her zaman “güvenli” anlamına gelmediğini bilmektir. Örneğin bitkisel östrojenler bile yüksek dozda alındığında kanama veya karaciğer sorunu yapabilir; veya internetten kontrolsüz satın alınan bazı takviyeler zararlı maddeler içerebilir. Bu yüzden, hangi yolu denerseniz deneyin, doktorunuza danışarak ilerleyin. Doğal yöntemler elbette destek olabilir ama ciddi bir hormonal sorunda tıbbi tedavinin yerini tutamayacağını unutmamak gerekir.

Hormon replasman tedavisi hakkında sık yapılan yanlışlar

Hormon replasman tedavisi konusunda halk arasında pek çok yanlış inanış veya yarı doğru bilgi dolaşmaktadır. Bu yanlış kanıların bazılarını düzeltmek önemlidir, çünkü yanlış bilgiler ya gereksiz korkuya ya da tedavinin yanlış kullanımına yol açabilir:

• Yanlış: “Hormon replasman tedavisi (HRT) çok tehlikelidir, herkes için zararlıdır.”
  Doğrusu: HRT’nin herkeste yaratacağı tek tip bir zarar yoktur. Doğru hasta grubunda, uygun doz ve süreyle kullanıldığında HRT’nin faydaları genellikle risklerinden ağır basar. Örneğin menopozdaki ciddi şikayetleri olan sağlıklı bir kadında birkaç yıl hormon tedavisi kullanmak yaşam kalitesini belirgin artırırken, riskleri minimum düzeydedir. Tehlikeli olabileceği durumlar belirlenmiştir (önceden kanser geçirmiş olmak gibi) ve bu kişilerde zaten doktorlar HRT vermez. Dolayısıyla HRT “çok tehlikeli” diye genellemek doğru değil; doğru uygulandığında güvenli bir tedavidir.
• Yanlış: “Hormon tedavisi alırsam kesin kilo alırım.”
  Doğrusu: HRT’nin kendisi doğrudan belirgin bir kilo aldırma etkisine sahip değildir. Menopoz döneminde kadınların metabolizması yaşla birlikte yavaşladığından ve hormon değişimleri nedeniyle vücut yağ dağılımı değiştiğinden, bazı kadınlar kilo alabilir; fakat bu çoğunlukla hormon ilacından bağımsız, yaşlanma sürecinin bir parçasıdır. Hatta çalışmalar, östrojen desteği alan menopozal kadınların kilo kontrolünün, hiç almayanlara göre daha iyi olabileceğini öne sürmektedir (çünkü östrojen eksikliği karın bölgesinde yağlanmayı artırabilir). Elbette her bünyede etki farklı olabilir, bazı kişiler HRT kullanırken iştah artışı veya su tutulumuna bağlı birkaç kilo oynayabilir, ancak bu genelleme yapmak için yeterli değildir. Önemli olan, hormon tedavisi alırken de sağlıklı beslenme ve egzersize devam etmektir. Bu şekilde HRT’nin kilo üzerine anlamlı bir olumsuz etkisi olmadığı görülür.
• Yanlış: “Hormon replasman tedavisi kesin meme kanseri yapar.”
  Doğrusu: HRT ile ilgili en çok korkulan konulardan biri kanser riskidir, özellikle meme kanseri. Bilimsel araştırmalar, 10 yıldan uzun süre kombine (östrojen+progesteron) hormon tedavisi alan kadınlarda meme kanseri riskinde bir miktar artış olduğunu göstermiştir. Ancak kısa süreli kullanımda risk oldukça düşüktür. Ayrıca risk artışı “kesin yapar” denecek kadar yüksek değildir; örneğin 50-59 yaş arası 1000 kadında yaklaşık 13 kadında meme kanseri görülebilecekken, 5 yıl kombine HRT kullanmış 1000 kadında bu sayı 16’ya çıkabilir – yani risk artışı istatistiksel olarak vardır ama bireysel bazda küçüktür. Üstelik sadece östrojen kullanan (rahmi alınmış) kadınlarda 7 yıla kadar yapılan çalışmalar meme kanseri riskinde artış göstermemiştir. Her durumda doktorlar, ailede meme kanseri öyküsü, hastanın meme yapısı gibi faktörleri değerlendirip ona göre karar verirler. Sonuçta HRT alırken de düzenli taramalarla erken teşhis mümkün olduğundan, “HRT kesin kanser yapar” ifadesi yanlıştır; risk kişiden kişiye değişir ve doktor kontrolüyle minimize edilebilir.
• Yanlış: “Bitkisel ürünler ve doğal takviyeler, hormon ilaçları kadar etkili ve daha güvenlidir.”
  Doğrusu: Doğal veya bitkisel ürünlerin çekiciliği anlaşılabilir, ancak ciddi hormon eksikliklerinde bu ürünlerin etkinliği sınırlıdır. Örneğin soya, adaçayı, keten tohumu gibi fitoöstrojen içeren maddeler menopoz semptomlarını hafifletebilir ama hiçbir zaman reçeteli östrojen tedavisi kadar etkili değillerdir. Ayrıca “doğal” olması, tamamen güvenli olduğu anlamına gelmez: Bu ürünlerin de yan etkileri olabilir veya diğer ilaçlarla etkileşime girebilirler. Üstelik piyasada “doğal hormon” adı altında satılan bazı ürünler, aslında standart hormon içerip sadece “takviye” gibi pazarlanıyor olabilir, bu da kontrolsüz kullanımda risk yaratır. Biyo-eşdeğer (bioidentical) hormonlar denilen, vücudun doğal hormonlarıyla aynı yapıda olan hormon preparatları da bazen “doğal” diye lanse edilir, ancak bunlar da neticede laboratuvarda üretilmiş ve tıbbi gözetimde kullanılması gereken ürünlerdir. Özetle, bitkisel destekler doktora danışılarak, ek fayda için kullanılabilir ama tıbbi hormon tedavisinin yerine konmamalıdır. Önemli bir hormon dengesizliğinde doktorun önerdiği bilimsel tedavi esastır.
• Yanlış: “Hormon tedavisine başlayan, ömür boyu bırakamaz.”
  Doğrusu: Birçok kişi hormon ilaçlarının “bağımlılık yapacağı” veya bir kere başlayınca sürekli kullanmak zorunda kalacağını zanneder. Gerçekte ise, HRT genellikle geçici bir süre için planlanır ve sonrasında kesilebilir. Örneğin menopoz belirtileri için hormon kullanan bir kadın, 2-3 yıl sonra şikayetleri azaldığında doktorunun önerisiyle dozu azaltarak ve kademeli keserek ilacı bırakabilir. HRT bırakıldığında vücut tekrar kendi doğal sürecine döner; bir yoksunluk veya bağımlılık söz konusu değildir (sadece menopoza ait şikayetler ilacı kestiğinizde bir miktar geri gelebilir, bu da altta yatan sürecin doğal sonucudur). Tiroit hormonu gibi replasmanlar ise altta yatan durum ömür boyu sürdüğü için devam eder; ancak bu bir bağımlılık değil, ihtiyaç meselesidir (tiroit beziniz çalışmadığı için her gün alırsınız, yoksa vücut idare edemez). Sonuç olarak, hormon tedavileri doktor kontrolünde başlatılır ve yine doktor kararıyla uygun zamanda sonlandırılabilir. Hastalar ilacı bırakmak istediğinde bunu doktorlarıyla paylaşmalı; aniden kendi kendine kesmek yerine hekim yönlendirmesiyle hareket etmelidir.
• Yanlış: “Hormon replasman tedavisi sadece kadınlar içindir.”
  Doğrusu: HRT denildiğinde genelde akla menopoza giren kadınlar gelse de, erkekler ve çocuklar dahil hormonal dengesizlik yaşayan herkeste hormon replasman tedavisi gündeme gelebilir. Erkeklerde düşük testosteron seviyelerini düzeltmek için testosteron replasmanı yaygın bir uygulamadır. Yine büyüme hormonu eksikliği olan çocuklar, Addison hastalığı olan kişiler, hipotiroidili hastalar – tüm bu gruplar kadın veya erkek fark etmeksizin hormon takviyesi alırlar. Dolayısıyla hormon tedavisi cinsiyete özel bir şey değildir; ihtiyaç duyan herkes için bir tedavi seçeneğidir. Sadece kullanılan hormonun cinsi ve dozajı kişiye göre değişir.

Yukarıdaki noktalar, hormon replasman tedavisiyle ilgili yaygın yanılgılardan bazılarını düzeltmeye yöneliktir. Unutulmamalıdır ki, bilgi kirliliği özellikle internet çağında çok fazladır ve en doğrusu, hormon tedavisi hakkında merak edilenleri bir doktora danışarak öğrenmektir. Her bireyin durumu farklı olduğu için, arkadaşınıza iyi gelmiş bir hormon ilacını kendiniz denemek veya internette okuduğunuz bir yöntemi uygulamak yanlış olabilir. Doğru bilgi ve tıbbi yönlendirme ile hareket ederseniz, hormon tedavilerini korkmadan ve bilinçli bir şekilde yönetebilirsiniz.

Ne zaman doktora başvurulmalı?

Hormonlarla ilgili bir sıkıntı yaşadığınızı düşünüyor veya hormon replasman tedavisine ihtiyaç olup olmadığını merak ediyor olabilirsiniz. Peki, ne zaman bir doktora görünmek gerekir? Aşağıdaki durumlar, tıbbi değerlendirme almanız için önemli işaretlerdir:

• Menopoz belirtileriniz hayat kalitenizi düşürüyor ise: Sıcak basmaları yüzünden gece uykularınız bölünüyorsa, sürekli terleme, tahammülsüzlük, depresif hissetme gibi durumlar yaşıyorsanız ve bu belirtiler uzun süredir devam ediyorsa, bir kadın hastalıkları ve doğum uzmanına veya bir menopoz polikliniğine başvurun. Menopoz döneminde neler yapabileceğiniz, hormon tedavisinin sizin için uygun olup olmadığı konusunda doktorunuzla görüşün.
• 40 yaşından önce adetten kesilme olursa: Erken menopoz olasılığı vardır. Bu durumda mutlaka doktora gidilmelidir, çünkü erken yaşta östrojen eksikliği kemik ve kalp sağlığınızı olumsuz etkileyebilir; doktorunuz hormon replasman tedavisi ile bunu önermeyi düşünebilir.
• Adet düzensizlikleri ve kısırlık durumu: Genç bir kadınsanız ve adetleriniz düzensiz, seyrek veya hiç olmuyorsa, altında yatan hormonal bir sorun olabilir (polikistik over, hipofiz bezi bozuklukları vb.). Bu durumda hem üreme sağlığınız hem genel sağlığınız için değerlendirme almak önemlidir. Gerekirse eksik hormon takviyesi veya başka tedaviler planlanabilir.
• Kendinizi sürekli yorgun, halsiz hissediyor, kilo alıyor ve sebebini bulamıyorsanız: Bu belirtiler elbette pek çok şeyden olabilir, ancak tiroit hormonlarınızın az çalışıp çalışmadığını kontrol ettirmek iyi bir fikirdir. Basit bir kan testi ile hipotiroidi tanısı konabilir ve gerekirse hormon replasmanına başlanabilir. Aynı şekilde erkekte sürekli yorgunluk, cinsel isteksizlik, depresif ruh hali ve kas kaybı varsa testosteron düşüklüğünü araştırmak üzere bir üroloji veya endokrinoloji uzmanına başvurulmalıdır.
• Çocuk gelişiminde gerilik belirtileri: Bir çocuk yaşıtlarına göre bariz şekilde kısa kalıyorsa veya ergenlik yaşı gelip de hala çocuk görünümündeyse (örneğin 14-15 yaşında bir erkek çocuğunda ses kalınlaşmaması, büyüme atılımı olmaması), bir pediatrik endokrinoloji uzmanına göstermek gerekir. Büyüme hormonu veya cinsiyet hormonlarıyla ilgili bir eksiklik olup olmadığı değerlendirilmelidir.
• Hormon tedavisi kullanırken olağandışı belirtiler fark ederseniz: Diyelim ki zaten HRT alıyorsunuz; örneğin menopoz için östrojen/progesteron tedavisine başladınız. Eğer göğsünüzde yeni bir kitle fark ederseniz, bacaklarınızda ani bir şişme/ağrı olursa, aniden nefes darlığı ya da göğüs ağrısı yaşarsanız – bunlar acil durum işaretleri olabileceği için hemen doktora başvurun. Yine hormon tedavisi sırasında şiddetli baş ağrısı, görme kaybı, ani sarılık gibi beklenmedik durumlar da acilen değerlendirilmelidir. Bu belirtiler çok nadir görülür ama ciddi şeylerin habercisi olabilir, ihmal edilmemelidir.
• Tedavi hakkında kararsızlık veya endişe duyuyorsanız: Hormon replasman tedavisine başlayıp başlamama konusunda kafanız karışıksa, en iyisi bir doktordan fikir almaktır. Doktorunuz sizin özel durumunuzu analiz edip risklerinizi ve faydaları anlatabilir. İnternetten veya eş dosttan duyduğunuz bilgiler yerine tıbbi tavsiyeyle hareket etmek doğru kararı vermenizi sağlar.

Sonuç olarak, bedeninizde bir şeylerin yolunda gitmediğini hissediyorsanız, özellikle de bu his hormonlarla ilişkili olabilecek belirtilerse, uzman bir hekime görünmekten çekinmeyin. Erken tanı konup tedaviye başlanması, hem yaşam kalitenizi yükseltir hem de uzun vadeli sağlık sorunlarını önler. Hormon replasman tedavisi düşünülen ya da uygulanan herkesin, kafasına takılan her konuda doktoruyla iletişim halinde olması en güvenli yaklaşımdır.

Sık Sorulan Sorular

Hormon replasman tedavisi nedir?

Hormon replasman tedavisi (HRT), vücudun yeterince üretemediği hormonları dışarıdan takviye ederek hormon seviyelerini dengelemeyi amaçlayan bir tedavi yöntemidir. Bu sayede eksik hormonun yol açtığı belirtiler hafifletilir ve vücudun normal fonksiyonları desteklenir.

Hormon replasman tedavisi kimler için uygundur?

Genellikle hormon düzeyleri belirgin şekilde düşük olan ve bu nedenle sağlık sorunu yaşayan kişiler için uygundur. Örneğin, menopoz nedeniyle östrojen seviyesi düşen ve şiddetli semptomlar yaşayan kadınlar, erken menopoz veya hormon bezlerinde yetmezlik gelişen genç bireyler hormon tedavisinden fayda görebilir. Ancak uygunluk kararı, kişinin sağlık durumu ve risk faktörleri değerlendirilerek doktor tarafından verilir.

Hormon replasman tedavisi ne kadar süre uygulanır?

Tedavinin süresi, hangi hormonun kullanıldığına ve hastanın durumuna bağlıdır. Menopoz tedavisinde genellikle en düşük etkili doz, mümkün olan en kısa süre kullanılır (birkaç yıl, semptomlar hafifleyene dek). Tiroit hormonu veya insülin gibi hormonlar, eğer eksiklik kalıcıysa, ömür boyu alınabilir. Her durumda, doktor hastanın durumunu düzenli olarak değerlendirerek tedavinin süresini belirler.

Hormon replasman tedavisinin yan etkileri nelerdir?

Yan etkiler kullanılan hormona göre değişir. Östrojen ve progesteron içeren tedavilerde şişkinlik, baş ağrısı, meme hassasiyeti ve hafif kanamalar görülebilir; uzun vadede nadiren damarlarda pıhtı, kalp krizi, inme veya bazı kanser türlerinde risk artışı söz konusu olabilir. Testosteron tedavisi akne, ciltte yağlanma, uyku apnesinde kötüleşme veya kan hücresi artışı yapabilir. Tiroit hormonunun fazla alınması çarpıntı ve uykusuzluk yapabilir. Bu nedenle tüm hormon tedavileri doktor kontrolünde uygulanmalıdır.

Hormon replasman tedavisi doğal yolla yapılabilir mi?

Ciddi hormon eksikliği durumlarında doğal yöntemlerle aynı etkiyi elde etmek mümkün değildir. Ancak dengeli beslenme, düzenli egzersiz, stresten kaçınma ve yeterli uyku gibi sağlıklı yaşam alışkanlıkları hormon dengesine olumlu katkı sağlar. Menopoz semptomları için soya gibi bitkisel ürünler veya bazı takviyeler kısmen fayda sağlayabilse de etkileri sınırlıdır ve tıbbi hormon tedavisinin yerini tutmaz. Herhangi bir bitkisel takviye kullanmadan önce doktora danışılmalıdır.

Hormon replasman tedavisi kilo aldırır mı?

HRT tek başına herkeste kilo artışına yol açmaz; etki kişiden kişiye değişebilir. Menopoz döneminde metabolizma yavaşladığı için bazı kadınlar kilo alabilir, ancak bunun nedeni genellikle yaşlanma ve hormonal değişimin genel etkileridir. Doğru dozda uygulanan hormon tedavisi, diyete ve egzersize dikkat eden çoğu kişide belirgin kilo artışı yapmaz. Kilo konusunda endişeniz varsa, doktorunuzla tedavi planınızı ve yaşam tarzınızı gözden geçirmeniz faydalı olacaktır.

Hormon replasman tedavisi kanser riskini artırır mı?

Bazı hormon tedavilerinin uzun süreli kullanımında belirli kanser türleri için riskte hafif bir artış gözlenebilir; risk kişisel faktörlere ve alınan hormona bağlıdır. Örneğin, menopozda uzun yıllar kombine (östrojen+progesteron) tedavi alan kadınlarda meme kanseri riskinde küçük bir artış tespit edilmiştir. Östrojenin tek başına kullanımı rahim kanseri riskini artırabileceğinden, rahmi olan kadınlara progesteronla birlikte verilir. Doktor kontrolünde uygun doz ve süreyle kullanıldığında yararlar çoğu kişide risklerden üstündür; bireysel risk profili mutlaka doktorla değerlendirilmelidir.